बिर्सिएका गीत र गुमाइएका पहिचान: आदिवासी अनुभवहरूको अनुसन्धान

इतिहास केवल किताबमा मात्र हुँदैन। यसले हामीलाई पनि पढ्छ, हामीलाई सम्झाउँछ, हामीलाई बनाउँछ। नेपालमा अझै स्पष्ट देखिन्छ, जहाँ अनगिन्ती भाषा, संस्कार, र जीवनशैली मिलेर नेपाली समाज बनेको छ। हाम्रा आदिवासी समुदायहरूले हजारौँ वर्षदेखि आफ्ना परम्परा बोकेका छन्, तर ती ज्ञान र गीत–कथा–अनुष्ठानहरू धेरैजसो हराइसकेका छन्। केही हराए, केही अरू धर्म-संस्कृतिमा मिसिए, र केही टुक्रा–टुक्रामा मात्रै बाँकी पाइन्छन्। त्यही मौनतामाथि यो किताब “भुलिएका गीत र हराएका पहिचान: आदिवासी अनुभवहरूको अनुसन्धान” ले कुरा गर्न खोजेको हो। यो केवल मिथक वा भावुक सम्झना होइन। यो काम वर्षौंको अनुसन्धानबाट आएको प्रतिफल हो जहाँ मौखिक अन्तर्वार्ता, फिल्ड भ्रमण, पुराना अवशेष, र समुदायका बूढा–बूढीको आवाज सम्मिलित छ। यसले देखाउँछ: हामीले आफ्नो जरा बुझ्न हो भने राज्यले लेखेको इतिहास मात्र पढेर पुग्दैन, यही माटोमा दबिएका आवाज पनि सुन्नुपर्छ। नेपालको इतिहास प्रायः शक्तिको दृष्टिबाट लेखिएको छ। जसको हातमा राज्य थियो, उसैले कलम चलायो। त्यस क्रममा आदिवासी परम्परालाई पिछडिएका परम्परा भनी अर्थाइयो, वा शक्तिशाली धर्मसँग मिसाइयो, वा पुरै मेटाइयो। किरातका देवताहरूलाई कहिले शिवसँग, कहिले बौद्ध वा ख्रीष्टियन परम्परासँग जोडियो। स्थानीय पवित्र स्थानहरूको नाम र अर्थ फेरियो। यसले केवल धर्म मात्र होइन, सम्पूर्ण पहिचानलाई कमजोर बनायो। र जब पहिचान हराउँछ, आत्मसम्मान, स्मृति, र भविष्य बनाउने शक्ति पनि हराउँछ। किताब तीन भागमा छ। पहिलो भाग बोन धर्म र किरात परम्पराको सम्बन्धबारे छ। यसले देखाउँछ कि नेपालको सभ्यता केवल आर्य–संस्कृतिको परिणाम होइन, यसको जरा अझ पुरानो छ। शब्द र भाषाले नै त्यसको प्रमाण देखाउँछन्। दोस्रो भाग रूपान्तरण र प्रतिरोधबारे हो। लिच्छवी कालदेखि गोरखा एकीकरणसम्म किरात पहिचान दबाइयो तर पूरै हराएन। मौखिक कथा, पुराना अवशेष, र समुदायको संघर्षले देखाउँछ कि हिन्दू वा बौद्ध धर्म आउनुअघि पनि स्थानीय समुदायहरूको आफ्नै पवित्र भूगोल थियो। विशेषगरी लिम्बू समुदायको प्रतिरोधले देखाउँछ कि संस्कृति जोगाउनु भनेको गीत जोगाउनु मात्र होइन, यो त जीवनको रक्षा गर्नु पनि हो। तेस्रो भाग उपनिवेशमुक्त सोचबारे हो। यसले देखाउँछ कि आजका आदिवासी समूहहरू आफ्ना पहिचान पुनः दाबी गर्दैछन्। नयाँ तरिकाले नाम परिभाषित गर्दैछन्। कतिपय लिम्बूहरूले "किरात" भन्दा "याक्थुङ" शब्दलाई मौलिक पहिचानको रूपमा पनि जोड दिन थालेका छन्। यो स्थिति कसरी आयो यसबारे बृहद चर्चा गरिएको छ। यसमा असहमति र बहस छन्। मौलिक पहिचान जोगाउने र साझा इतिहास स्वीकार गर्नेबीचको सन्तुलन कायम राख्नेबीच एउटा ठूलो संघर्ष देखिएको छ। पुस्तकमा दुवै विचारबीच छलफल र निस्कर्ष निकाल्ने प्रयास गरिएको छ। यस अनुसन्धानलाई विशेष बनाउने कुरा भने केवल तथ्य होइनन्, त्यसमा लुकेका भावना हुन्। गाउँका बूढाबूढीले पुराना गीत सम्झिँदा वा रीतिथिति बताउँदा उनीहरूलाई लागेका चोटपटक पीडा महसुस भयो। त्यो स्मृति व्यक्तिगत मात्रै होइन, सामूहिक घाउ थियो। लेख्दा लेखकलाई लाग्यो, मैले अनुसन्धान मात्र होइन, हराउन नचाहेका धागाहरू समातेझैँ अनुभूति भएको छ। अन्ततः यो किताब स्मरण र आग्रह दुवैको जगमा उभिएको छ। स्मरण भन्नाले नेपालको इतिहास केवल आर्य, हिन्दू, बौद्ध वा ख्रीष्टियन मात्र होइन, आदिवासीहरूको पनि हो। र आग्रह भन्नाले हामी सबैले यसमा फेरि सोच्ने, सम्झने, र भविष्य बनाउने अवसरमा सहभागी हुने। भुलिएका गीत अझै हावामा गुञ्जिरहेका छन्। हराएका पहिचान अझै प्रतिरोधमा कतै बाँचेका र कतै छट्पटाइरहेका छन्। प्रश्न केवल यत्ति हो—के हामी तिनलाई सुन्न तयार छौँ?