शिव सीमाभन्दा पर: प्रोटो-शैववादको विश्वव्यापी यात्रा — दार्शनिक, प्रतीकात्मक, र सांस्कृतिक तुलनात्मक अनुसन्धान

पुस्तक परिचय शिव सीमाभन्दा पर: प्रोटो-शैववादको विश्वव्यापी यात्रा — दार्शनिक, प्रतीकात्मक, र सांस्कृतिक तुलनात्मक अनुसन्धान— डा. नवराज सुब्बाद्वारा लिखित यो पुस्तक एक गहन, बहुआयामिक तथा नवीन अनुसन्धानको फल हो, जसले शिव–दर्शन र प्रोटो-शैव अवधारणाको ऐतिहासिक, दार्शनिक, सांस्कृतिक र प्रतीकात्मक स्वरूपलाई विश्वव्यापी परिप्रेक्ष्यमा केलाउँछ। यस पुस्तकले शिवको अवधारणा र प्रभावलाई भारत केन्द्रित सीमामा मात्र नबुझी, अफ्रिका, मेसोपोटामिया, इजिप्ट, मध्यपूर्व, सिन्धु–हड़प्पा र विश्वका अन्य प्राचीन सभ्यताहरूमा पाइने समान प्रतीक, अभ्यास र दार्शनिक विमर्शहरूको तुलनात्मक विश्लेषण मार्फत वैश्विक मान्यताको रूपमा प्रस्तुत गरेको छ। प्रथम अध्यायमा पुस्तकको पृष्ठभूमि, उद्देश्य, अध्ययन विधि र दृष्टिकोण प्रस्तुत गरिएको छ। यहाँ शिवको त्रिद्वन्द्वात्मक स्वरूप (सृष्टिकर्ता, विनाशकर्ता र पालनकर्ता) को व्याख्या गर्दै, प्रतीकात्मक चिन्हहरू (लिङ्ग, त्रिशूल, नन्दी), प्राकृतिक तत्त्वहरूसँगको सम्बन्ध, योग र तपस्याको भूमिका आदिमा आधारित दार्शनिक विश्लेषण गरिएको छ। दोस्रो अध्यायले अफ्रिकामा प्रोटो-शैव धर्मको सम्भावित उपस्थितिलाई केलाउँछ। सहारा, इजिप्ट र अन्य अफ्रिकी सभ्यताहरूमा पाइने उर्वरता पूजा, सिङयुक्त देवता, नृत्य र तन्द्रात्मक अनुष्ठानहरूले शैव परम्परासँगको साम्यता संकेत गर्छन्। देवता मिन र शिवको तुलनात्मक विश्लेषण विशेष रोचक पक्ष हो। तेस्रो अध्याय मेसोपोटेमिया क्षेत्रतर्फ उन्मुख हुन्छ। सुमेरका देवता एनकी, अक्काड, बाबिलोन र अश्शुरका प्रतीक र अनुष्ठानहरू — जस्तै लिङ्ग जस्ता स्तम्भ, नन्दी जस्तै साँढेको प्रतीकात्मकता — शिव–सम्बद्ध परम्पराहरूको अंश हो कि भन्ने प्रश्न उठाइन्छ। यहाँ आदाद र एनलिलको तुलनामा पनि प्रतीकात्मक समानता खोजिएको छ। चौथो अध्यायमा प्राचीन मध्यपूर्व (प्रोटो-एलामाइट, लेवान्ट, कनान) मा पाइने योग, तपस्या, वन पूजा, आगो अनुष्ठान जस्ता अभ्यासहरूको विश्लेषण गरिएको छ। यी तत्त्वहरूले शिववादी रहस्यवादसँगको सादृश्यता देखाउँछन्। पाँचौँ अध्यायमा सिन्धु–हड़प्पा सभ्यताको पुरातात्त्विक प्रमाणहरू प्रस्तुत गरिन्छ। पशुपति छाप, लिङ्ग पूजा, अनुष्ठानिक स्नान, योग आसनका मूर्तिहरू, प्रकृति पूजाको स्वरूप — यिनले प्रोटो-शैव अवधारणा शिव–धर्मको पूर्वरूपको रूपमा रहेको सम्भावना उजागर गर्छ। छैटौँ अध्याय तुलनात्मक विश्लेषण र सैद्धान्तिक अन्तरदृष्टिहरूमा केन्द्रित छ। यहाँ विश्वका विभिन्न सभ्यतामा शैव–तत्व कसरी स्वतन्त्र रूपमा विकसित भए वा आपसी प्रभावमा आधारित थिए भन्ने बहस गरिन्छ। समकालीन धार्मिक अध्ययनका लागि प्रोटो-शैव अवधारणाको सान्दर्भिकता पनि उठाइएको छ। अन्तिम अध्याय निष्कर्षका रूपमा शिव–दर्शनको स्थायी प्रभाव, पारिस्थितिक चेतना, धार्मिक बहुलताको एकीकरणकारी सम्भावना, र भविष्यका अनुसन्धान–दिशाहरूको सुझाव प्रस्तुत गरिएको छ। पुस्तकको परिशिष्ट भागमा पुरातात्त्विक प्रमाणहरू, कलाकृतिहरू, शब्दावली, समयरेखा आदि समावेश गरिएका छन् जसले अनुसन्धानलाई दस्तावेजी गहिराइ प्रदान गर्छ। डा. नवराज सुब्बाको यो कृति प्राचीन धार्मिक–सांस्कृतिक चिन्तनको पुनर्पाठ मात्र होइन, यो एक सैद्धान्तिक प्रस्तावना पनि हो — जसले शिव–दर्शनलाई विश्व सभ्यताहरूको साझा स्मृति, प्रतीक र आध्यात्मिक स्वरूपको रूपमा व्याख्या गर्छ। यो पुस्तक धर्म, इतिहास, संस्कृति, दर्शन र प्रतीक–विज्ञानका अध्येताहरूका लागि एक सशक्त स्रोत बन्नेछ। Citation Subba, N. R. (2025). शिव सीमाभन्दा पर: प्रोटो-शैववादको विश्वव्यापी यात्रा. In शिव सीमाभन्दा पर: प्रोटो-शैववादको विश्वव्यापी यात्रा (p. 195). Zenodo. https://doi.org/10.5281/zenodo.15110529